Karin van de Mortel
Er is veel gepubliceerd over het onderwijs ten aanzien van de ontwikkeling van luister- en leesbegrip. Dat deed ik ook en ik schreef in 2015 ‘Verdiepend Lezen’ op basis van literatuurstudie en opgedane kennis in Amerika over wat men daar noemt ‘close reading’. (Van de Mortel & Ballering, 2015). Vanwege de doorvertaling naar de Nederlandse onderwijssituatie, ligt de benaming ‘verdiepend lezen’ als kernbegrip voor het lezen van – en luisteren naar complexe teksten* voor mij voor de hand. Ik plaats verdiepend lezen in de totale ontwikkelingslijn van de leesvaardigheid: vlot, vloeiend en verdiepend lezen.
Vlot, vloeiend en verdiepend overlappen elkaar. Verdiepend lezen is geen aparte vorm van lezen, die ‘erbij komt’. Verdiepend lezen heeft een integrale plek in het werken met die teksten die het waard zijn om verdiepend gelezen te worden. Verdiepend lezen behoort tot de professionele vakbekwaamheid van leerkrachten maar is geen vak apart op het rooster.
Het hoofddoel van verdiepend lezen is dat leerlingen leren hoe ze zich de inhoud van een complexe tekst (of stukje tekst, alinea, zin) eigen kunnen maken. Leerlingen die geleerd hebben hoe ze moeten omgaan met complexe teksten, zullen die uitdaging in de toekomst zelfstandig durven aan te gaan. Die doelstelling verdient alle aandacht en meer is niet nodig.
Recentelijk valt er veel te luisteren en te lezen waar het gaat om ‘close reading’. Er verschijnen pakketten en lesbrieven op de markt die ‘close reading’ omarmen met een structureel (methodisch) aanbod.
En op basis van hetgeen ik lees, beluister en zie, constateer ik bij mezelf een betrokken bezorgdheid. En dit heeft te maken met vooral twee aspecten. Enerzijds richt die bezorgdheid zich op het belang van een vastgestelde en verantwoorde doorgaande lijn in de leesvaardigheid.
Anderzijds maak ik me druk over de vormgeving en inhoudelijke invulling van ‘close reading’. Ik zie en lees uitwerkingen zoals ‘close reading’ niet is bedoeld.
Als een schoolteam de uitspraak doet: “We hebben de methode de deur uitgedaan en nu doen we close reading”, veronderstel ik dat er eerst basale stappen zijn gezet en er aan een aantal hele belangrijke voorwaarden is voldaan. (En begrijp me vooral niet verkeerd: ik bedoel hier dus geenszins te betogen dat het stimuleren van de ontwikkeling van luister- en leesbegrip methodisch moet worden opgepakt).
Het is belangrijk dat een schoolteam de visie op de ontwikkeling van luister- en leesbegrip heeft ontwikkeld en dat men de doorgaande lijn binnen de school heeft vastgesteld:
- de ontwikkeling van de leesvaardigheid is betekenisvol gekoppeld aan de kennis van de wereld en de ontwikkeling van woordenschat,
- de ontwikkeling van de leerlingen wordt vooral formatief gemonitord,
- het aanbod sluit aan op de ontwikkeling van leerlingen,
- er is sprake van een integrale thematiserende benadering om de informatiekliko te voorkomen,
- er worden variabele gedifferentieerde teksten (bronnen) gebruikt en diversiteit is vanzelfsprekend.
Een mogelijke geïsoleerde positie van verdiepend lezen wordt hiermee voorkomen.
Met de toepassing van het verdiepend lezen leren leerlingen een complexe tekst te doorgronden. Door middel van complexe teksten wordt lezend, pratend, kijkend en schrijvend, het verleden en het heden bestudeerd. Leerlingen kunnen de voor- en achtergrondkennis, vaardigheden en strategieën die eerder opgedaan zijn gebruiken als hulpmiddel, als gereedschap (transfer).
Verdiepend lezen ontwikkelt dat verder: toepassen, verbanden leggen, reflecteren op (verborgen) meningen, evalueren in andere nieuwe situaties en vraagstellingen.
Wat me misschien nog wel het meest puzzelt is de té eenzijdige focus op het aanbod. Ik krijg ook regelmatig de vraag of ik een lijst heb met ‘goede boeken’. Natuurlijk is het slim om dit uit te wisselen want je moet vooral je aanbod heel goed kennen! Want daarmee kan je aansluiten op de leesidentiteit van jouw leerlingen en kan je die verder uitbouwen. En leerlingen moeten uiteraard altijd rijke teksten kunnen lezen.
Maar verdiepend lezen vraagt om rijke én complexe teksten, die het waard zijn om herhalend gelezen (beluisterd en-of bekeken) te worden. Een methodische tekst over het verzorgen van konijntjes heeft een andere doelstelling dan het verdiepend lezen van deze tekst.
Ik onderschrijf een rijk en complex aanbod. Maar daaraan voorafgaand zijn er die andere cruciale vragen: welk doel wil ik bereiken? Waar staan mijn leerlingen ten opzichte van dat doel? Wat hebben ze dan nodig? Op basis van het antwoord op deze vragen stel je het tekst aanbod vast. En niet andersom. Zo is verdiepend lezen niet bedoeld.
De complexe tekst is een belangrijke uitdaging voor alle leerlingen en is logischerwijs meestal vrij kort. Er zijn allerlei varianten mogelijk op het volgende:
-de tekst heeft een complexe inhoud, is thema gerelateerd, bevat complexe ideeën of juist afgeleide inhoud. Tekst aspecten kunnen in korte simpele zinnen of in een kort tekst deel zijn weergegeven. (Bijvoorbeeld een zin, een uitspraak, een statement, een onderschrift, een gedicht, een pamflet…).
-maar het kan ook een tekst betreffen met complexere zinstructuren en abstractere woordkeuzes, terwijl er toch sprake is van een toegankelijke inhoud of ideeën. (Denk bijvoorbeeld aan literaire non-fictie (Zoals Bibi Dumon Tak dit kan).
Er zijn natuurlijk heel veel teksten die je helemaal niet wilt (of kunt) gebruiken voor herhaald lezen. Teksten die je inzet om een bepaald lesdoel te bereiken om een bepaalde vaardigheid te oefenen bijvoorbeeld. Een soort van ‘klaar-volgende’ systeem: volgende tekst, overeenkomstig lesdoel, de vaardigheid oefenend toepassen. Deze structuur werkt voor het aanleren van vaardigheden maar werkt onvoldoende om door complexe tekst heen te navigeren.
Het herhaald lezen is cruciaal als werkvorm voor het verdiepend lezen, omdat de tekst in zijn geheel centraal staat. Herhaald lezen (luisteren en kijken) zorgt voor meer verdieping en dit geldt bij uitstek voor de verbinding met variabele teksten over hetzelfde onderwerp/thema.
Daarom hieronder een hele kleine selectie van mijn meest inspirerende bronnen over dit thema, voor hen die meer verdieping willen over verdiepend lezen.
*Met ‘teksten’ worden informatieve en verhalende teksten bedoeld, genrerijk, print of digitaal.
Cummins, S. (2015). Unpacking Complexity in Informational Texts. New York: The Guilford Press.
Duke, N. K., Carlisle, J. (2011). The development of comprehension. In M. L. Kamil, P. D. Pearson, E.B. Moje, P.P. Afflerbach (Eds.). Handbook of reading research. (Vol. IV, p.199-228) New York: Rutledge.
Fisher, D. (2014). Eigen notities tijdens Presentatie Conferentie International Reading Association. New Orleans.
Fisher, D., Frey, N. & Lapp, D. (2012). Tekst complexity: Raising rigor into reading. Newark, DE: International Reading Association.
Frey, N., Fisher, D. Rigorous Reading. (2013). Access points for Comprehending Complex Texts. Thousand Oaks California: Corwin
Lehman, C., Roberts, K.(2014). Falling in Love with Close Reading. Portsmouth: Heinemann
National Centre for Educational Research (2012). Improving Reading Comprehension through Kindergarten to third grade. IES/WWC . http://ies.ed.gov/ncer/projects/